St. Etienne to mała miejscowość w południowo-wschodniej części masywu centralnego. Od czasów średniowiecznych słynęła z wyrobu broni i produktów żelaznych (w okresie rewolucji Francuskiej zmieniono nawet czasowo nazwę miejscowości na Armeville – „miasteczko broni”). Tradycja wyrobu noży była tam równie stara, można śmiało rzec, że było to takie Thiers epoki średniowiecza i czasów nowożytnych.

Rodzina Dubois zajmowała się wyrobem noży od wielu pokoleń. W 1782 r. jej przedstawiciel, noszący zwyczajowe  w tej rodzinie imię Eustache rozpowszechnił typ noża, sięgający geneza głęboko do czasów średniowiecza i dziedziczący zarówno kształt jak i zasadę działania. Trzeba pamiętać, że był to okres jeszcze przed wynalezieniem i upowszechnieniem nowoczesnej metalurgii, w związku z tym konstrukcja noża opiera się nie na sprężynie, a na zasadzie fiction foldera, wzmocnionego charakterystycznym dużym okuciem zwanym płaszczem (mantelet). Okucie zwykle jest grawerowane.

Do czasu upowszechnienia się produktów z Thiers te noże były najpopularniejszymi, powszechnie stosowanymi nożami francuskimi. W St. Etienne produkowano je w rodzinie Dubois do 1834 r. Potem pojawiały się pod innymi nazwami, jako Damillon, Passe-Damillon, Grand oraz Passe-grand i produkowano je do 1889 r. Podobno zaprzestanie produkcji łączyło się ze zbytnim skojarzeniem nazwy noża ze środowiskiem półświatka. Jak wiele tanich noży, w XIX w. używany był przez paryskich apaszy, o czym wspomina Eugène Sue w powieści „tajemnice Paryża” (Les Mystères de Paris). Nazwa „eustache” oznaczała w slangu nóż, podobnie jak słynne „22” (Vingt deux).

„Ohé! les Apaches!
A nous les eustaches,
Les lingues à viroles,
Les longes d’assassins…
Pour le bidon des roussins,
Et pour les ventre des casserolles!”

W 1937 r. prawa do nazwy „Eustache Garanti” przeszły w ręce znanego twórcy z Thiers, Gabriela Rousselon.

Choć niegdyś noże nazywane „eustache” miały rózne kształty głowni (burbońskia, turecka, jatagan czy sheep foot),dziś przyjęło się tak określać nóż z głownią typu tureckiego. Warto zauważyć, że tą charakterystyczną głownię odziedziczył inny francuski nóż – stworzony w 1929 r. Douk-Douk.

Nóż Rumilly pochodzi z małego miasteczka o tej samej nazwie, położonego niedaleko granicy szwajcarskiej. Miejscowość już od XIX wieku słynęła z przemysłu i manufaktur. Wynalezienie noża Rumilly zawdzięczamy Louisowi Bouvier, spadkobiercy XIX wiecznego rodu wytwórców noży. Wraz z bratem Josephem opracował nóż dedykowany rzemieślnikom oraz myśliwym, którzy byli jednocześnie dostawcami surowca do produkcji noży, w postaci poroża na rękojeści. Wśród rzemieślników największą popularność zdobył wśród garbarzy, szydło będące częścią noża bardzo ułatwiało „zszywanie” pęków skór do transportu i magazynowania. Solidne noże szybko stały się popularne wśród wszystkich Sabaudczyków.

Nóż oprócz dużej głowni (zwykle jataganowej lub sheep foot) posiadał szydło i piłę. Czasem występował też wycior do fajek i korkociąg. Noże Rumilly oryginalnie były produkowane do ok. 1970 r. (w 1973 zmarł Joseph Bouvier), obecnie produkcję wznowiły inne firmy, na fali renesansu francuskich noży regionalnych.

Oryginalne Rumilly miały unikatowy system blokowania głowni – chcąc zamknąć którąś z nich należało najpierw unieść trochę drugą, po czym zamknąć obie naraz. Była to pozostałość po archaicznym już dzisiaj systemie blokowania „z muchą” (podobnie jak w hiszpańskich de ventana).

Rękojeści Rumilly zwykle były robione z poroża, choć późniejsze egzemplarze wykańczano także egzotycznym drewnem. Posiadały zwykle jedno okucie, od strony dużej głowni.

Historia tego najbardziej popularnego w Europie (obok Victorinoxa) noża składanego zaczyna się w 1890 r. w Sabaudii, w małej wiosce Albiez-Le-Vieux, niedaleko Saint-Jean-de-Maurienne. Kowal Joseph Opinel (który kontynuował rodzinne tradycje kowalskie sięgające początków XIX stulecia) stworzył wzór będący doskonałością w swej prostocie, produkowany bez większych zmian do dziś dnia.

Joseph Opinel (1872 – 1960), źródło: www.opinel.com

Odbiorcami jego produktu byli przede wszystkim miejscowi rolnicy: farmerzy, pasterze i winiarze. Od 1897 r. dostępna jest znana do dziś gama 12 modeli w różnych wielkościach. Modele 1 i 11 były produkowane do 1939 r.

Pierwszy warsztat J. Opinela, źródło: www.opinel.com

Rok 1901 przynosi pierwszą rewolucję techniczną w firmie Opinel: w miejscowości Pont de Gévoudaz zostaje otwarta fabryka, wykonująca drewniane rękojeści do opineli.

W 1909 roku Joseph Opinel rejestruje swój znak towarowy, słynną „dłoń z koroną”, pochodzącą od herbu Saint-Jean-de-Maurienne: „srebrna błogosławiąca dłoń w polu błękitnym” , jak zapisano w katedralnej księdze. Skąd zaś sama idea tej dłoni? Nieprzypadkowo, bowiem od VI wieku n.e. katedra w Saint-Jean-de-Mauriennev szczyciła się posiadaniem relikwii z dłoni św. Jana Chrzciciela, trzech palców, którymi błogosławił Chrystusa w rzece Jordan. Relikwię przywiozła z egipskiej Aleksandrii mieszkająca w okolicy pątniczka, św. Tekla.

Źródło: www.opinel-musee.com

Odtąd zaczyna się masowa popularność opinela. Idąc za marketingową intuicją Joseph Opinel otwiera sklepik niedaleko węzła kolejowego Chambéry. Nóż staje się popularny wśród kolejarzy, dzięki nim rozprzestrzeniając się po całej Francji. W 1911 roku firma otrzymuje złoty medal na Międzynarodowej Wystawie Alpejskiej w Turynie. Wkrótce roczna sprzedaż opineli sięga setek tysięcy sztuk, do początku II w. św. sięgając dwudziestu milionów sprzedanych egzemplarzy.

Fragment reklamy Opineli, I poł. XX w., źródło: www.opinel.com

W 1926 pierwotna fabryka została strawiona przez pożar. Po odbudowie, otwarta w 1927 r. szybko osiąga dawny poziom sprzedaży, także dzięki zaangażowaniu syn ów Josepha Opinela – Marcela and Léona. Po wojnie do rodzinnego interesu dołącza wnuk – Maurice.  W 1955 r. Marcel usprawnia konstrukcję poprzez dodanie równie genialnej jak sam nóż blokady – virobloc. Od roku 2000 virobloc pozwala także na blokowanie głowni w pozycji zamkniętej.

Nowa fabryka, 1927 r., źródło: www.opinel.com

W 1960 r., w wieku 88 lat, umiera założyciel firmy i twórca jej sukcesu – Joseph Opinel.

W 1973 otwarto nową fabrykę w Chambéry, zreorganizowaną do potrzeb masowej produkcji i eksportu w 1981 r. Obecna siedziba, z 2003 r., znajduje się także w Chambéry.

O randze tego prostego produktu, jakim jest de facto zwykły penny knife, mogą świadczyć 2 wyróżnienia:

• w 1985 roku nóż Opinel został uwieczniony w muzeum Victorii i Alberta w Londynie jako jeden ze stu (obok m.in. Porshe 911 i zegarka Rolex) najlepszych projektów uzytkowych na świecie.
• w 1989 r. znalazł się w encyklopedii Larousse’a jako osobne hasło.

Firma do dziś jest prowadzona przez rodzinę Opinel. Rocznie sprzedaje się około piętnastu milionów ich noży. Muzeum poświęcone nożom Opinel (Le Musée de l’Opinel) znajduje się w Saint-Jean-de-Maurienne.

Konstrukcja i materiały:

Opinele wywodzą się z najtańszych, sięgających rodowodem starożytności noży składanych, w których głownia nie jest blokowana żadnym mechanizmem oprócz siły tarcia (tzw. friction folders). Taką konstrukcję mają obecnie modele o numerach 2 do 5. Nóż składa się zaledwie z 4 elementów: rękojeści, głowni, opaski zaciskowej oraz nitu stanowiącego oś obrotu głowni.

Fragment katalogu z gamą modeli, 1897 r., źródło: www.opinel.com

Od numeru 6 do 12 (a także w dostępnym od niedawna limitowanym numerze 13) głownia oprócz siły tarcia jest utrzymywana w pozycji otwartej także przez pierścień viroblock: pierścień ma z jednej strony rozcięcie, przez które przechodzi złożona głownia, zaś górna krawędź pierścienia ma formę krzywej, którą przez obrót możemy coraz to mocniej docisnąć do otwartej nasady głowni – do oczekiwanego poziomu zablokowania. Przy zamykaniu ustawiamy głownię i rozcięcie w jednej osi, co pozwala na schowanie ostrza w rękojeści. Aby zablokować łownię w pozycji zamkniętej w rękojeści przekręcamy pierścień tak, aby wycięcie nasunęło się na nasadę zamkniętej głowni.

Głownia opineli zwykle ma kształt szerokiego jataganu zwanego makhaira, ze szlifem pełnym płaskim. Wykonywana jest standardowo z dwóch rodzajów stali: węglowej XC90 lub nierdzewnej, będącą zmodyfikowaną stalą Sandvik 12C27 (firma nie podaje szczegółów tej modyfikacji), jednakże o odrobinę gorszych parametrach niż ta ostatnia, jeśli weźmiemy pod uwagę agresję cięcia i trzymanie ostrości. Rękojeści wykonywane są standardowo z drewna bukowego, choć serie dedykowane i luksusowe pozwalają cieszyć się materiałami egzotycznymi takimi jak heban, bubinga, poroże, róg, oliwka, dąb, orzech, brzoza, palisander i cała gama innych. Jako ciekawostkę można podac także opiela z rękojeścią z aluminium, wykonany z okazji 20-lecia Muzeum Aluminium w St. Michel de Maurienne.

Źródło: www.forum.multitool.org

Typy:

Oprócz „typowego” Opinela znanego z gamy 2-12 firma oferuje także różnego rodzaju składane modele dedykowane: takie jak nóż do filetowania (effile), sierpak (serpette), klasyczny opinel z korkociągiem, nóż do grzybów, nóż ogrodniczy (jardin) oraz wariant dla dzieci – z zaokrąglonym sztychem – mon premier Opinel. Dla majsterkowiczów firma oferuje także zestawy z niewykończoną rękojeścią, którą można w dowolny sposób rzeźbić i modelować.

Osobną gamę stanowią różnego rodzaju noże kuchenne, których w niniejszym tekście nie będę opisywał.

W 2012 roku firma, idąc za głosem mody i rynku, wypuściła nowy model, nazwany Opinel Outdoor. Nóż ma plastikową rękojeść z wbudowanym gwizdkiem, głownie częściowo ząbkowaną głownię, klucz do szekli nacięty w głowni jako „oczko” (ułatwiający jednocześnie otwieranie noża). Co zostało z dawnego opinela? Jedynie rozmiar 8, viroblock i ogólny kształt. Czy nowinka wyrobi sobie podobną estymę, jak ponad stuletni klasyk? Cóż, zobaczymy za 100 lat.

Źródło: www.opinel.com

Ciekawostki:

• Opinel jet tak bardzo zadomowiony we francuskich gospodarstwach i kieszeniach, że często jest synonimem słowa “nóż” (skądś już to znamy, prawda?)

• Opinel jest także bohaterem literackim: tacy pisarze jak Jacques Lanzmann, Michel Déon, Gérard de Villiers, Jean Dutourd, Jean-Pierre Chabrol czy Me Badinter czynili odniesienia do tego noża w swoich książkach. Olivier, bohater powieści “Les Noisettes sauvages” jest dumny ze swego “wielkiego Opinela, w imię bohaterów rycerskich eposów”. W powieści “The Fingers full of Ink”, Doisneau i Cavanna wspominają  “znamienite ostrze rzezimieszków […] obrotowy pierścień który błyskawicznie klasyfikuje cię bardzo wysoko na społecznej drabinie wartości”. Podobnie szansonista Renaud:

Viens faire un tour dans la ruelle
J’te montrerai mon Opinel

(wejdź tylko w uliczkę, a pokażę ci mojego Opinela)

• Sabaudzkie stuknięcie (coup du savoyard) – sposób otwierania zakleszczonego głęboko w rękojeści ostrza opinela, poprzez stuknięcie dolną częścią rękojeści w twarde podłoże (np. stół). Pod wpływem ciężaru i siły uderzenia głownia wysunie się na kilka mm z rękojeści co ułatwi uchwycenie jej i pełne otwarcie.

Alpin/Savoyard
Nożyk będący kuzynem Opinela (do dziś trwają spory czy to Opinel powstał na wzór Alpina czy Alpin na wzór Opinela). Prawda jednak jest taka, że ten typ noża przywędrował z Italii. Od 1860 roku bardzo podobne noże wytwarzała włoska firma Marietti. Przyjmuje się, że we Francji Alpin produkowany jest od początku XX wieku (natknąłem się na datę 1905), Opinel zaś kilka lat dłużej (od 1890). Cechą wspólną tych noży była ogólna idea taniego, prostego, małego i poręcznego narzędzia, do codziennych (pastersko-rolniczych) zastosowań. Ostrze Alpin trzymane jest przez sprężynę i kwadratowe wykończenie wokół osi obrotu (ressort caché et cran carré).